Samuel Bogumił Linde, w 175. rocznicę śmierci autora „Słownika języka polskiego”

W 2021 roku obchodziliśmy 250 rocznicę urodzin Samuela Bogumiła Lindego, natomiast 8 sierpnia mija 175 lat od jego śmierci. Chcąc przybliżyć postać autora pierwszego polskiego słownika języka polskiego, pokażemy jego największe dzieło oraz inne jego prace.

Samuel Bogumił Linde, polski leksykograf, językoznawca, tłumacz, bibliograf, pedagog i bibliotekarz, urodził się 11 kwietnia 1771 roku w Toruniu. Jego ojciec był szwedzkim imigrantem, matka torunianką pochodzenia niemieckiego. W Toruniu uczęszczał do Szkoły Nowomiejskiej, a w roku 1783 został przyjęty od razu do klasy „Tertia” gimnazjum toruńskiego. W 1789 roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Lipsku. Po dwuletnich staraniach został lektorem języka i literatury polskiej na tej uczelni. Studia ukończył w roku 1792, uzyskując na Wydziale Filozoficznym tytuł magistri diplomatici, po przedstawieniu rozprawy „De solatiis adversus mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis”, co dało mu prawo wykładania na tamtejszym uniwersytecie. Prowadził wykłady na temat niektórych autorów klasycznych. Zajmował się też tłumaczeniami, m.in. tłumaczył na język niemiecki „Powrót posła” J. U. Niemcewicza oraz „Obserwacje polityczne państwa tureckiego” J. Mikoszy. Od jesieni 1793 roku Linde rozpoczął współpracę z działaczami stronnictwa konstytucyjnego, przebywającymi na emigracji w Saksonii: J. U. Niemcewiczem, J. Weyssenhoffem, H. Kołłątajem, I. i S. Potockimi oraz F. Ks. Dmochowskim. Tłumaczył na język niemiecki ich dzieła, m.in. „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja”. W tym czasie zrodził się pomysł pracy nad słownikiem języka polskiego, do którego pierwszymi materiałami były ułożone według związków etymologicznych wyciągi ze słownika Michała Abrahama Trotza, później zaś wypisy z dzieł polskich znajdujących się w bibliotece drezdeńskiej. Linde nawiązał wówczas znajomość z jej bibliotekarzem Johannem Christophem Adelungiem, którego obszerny słownik języka niemieckiego stał się dla niego jednym ze wzorów.

Prace nad swoim dziełem rozpoczął w latach 1795–1803, gdy pracował jako bibliotekarz w domu Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu. Porządkował i powiększał jego księgozbiór, a z książek korzystał w pracy nad słownikiem, którego główny zrąb powstał w tym okresie. Początkowo miał to być słownik przekładowy, lecz po konsultacjach z Ossolińskim i z innymi uczonymi slawistami, Linde postanowił stworzyć słownik narodowy, obejmujący trzysta lat mowy polskiej, od XVI po początek XIX wieku. W 1803 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie objął kierownictwo nowego, założonego przez władze pruskie liceum. W szkole tej pracował do emerytury. Zasiadał też w zarządach innych instytucji oświatowych, łącząc działalność administracyjną i dydaktyczną z pracą leksykograficzną i naukową. Jego główne dzieło, „Słownik języka polskiego”, spotkało się z wielkim uznaniem i przyniosło autorowi szereg zaszczytów, m.in. okolicznościowy medal, członkostwo honorowe dwóch polskich uniwersytetów i kilku zagranicznych towarzystw naukowych. W 1826 roku otrzymał polskie szlachectwo dziedziczne oraz własny herb Słownik. Zmarł 8 sierpnia 1847 roku i został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.

Sześciotomowe dzieło Samuela Bogumiła Lindego zawiera około 60 000 haseł, w tym około 2000 nazw własnych i około 5000 nazw wymyślonych przez autora. Znajduje się w nim 200 000 cytatów ze wskazaniem źródła, wybranych z prawie 850 tekstów około 400 autorów. To wybitne osiągnięcie nauki polskiej doby oświecenia po raz pierwszy zostało opublikowane w latach 1807–1814. Słownik był największym i najbardziej kosztownym przedsięwzięciem wydawniczym na ziemiach polskich w czasach Księstwa Warszawskiego. Samuel Linde osobiście zabiegał o fundusze na wydanie swego dzieła. Wydanie Słownika wsparli finansowo m.in.: Józef Ossoliński, Stanisław Kostka Zamoyski, Marcella z Bielskich Worcellowa, biskup wileński Jan Nepomucen Kossakowski, Aleksander Pociej, a nawet car Aleksander I. Prawie połowę kosztów wydawnictwa pokrył ze swoich własnych zasobów książę Adam Kazimierz Czartoryski. Linde pięć tomów słownika dedykował swoim najważniejszym sponsorom, składając im jednocześnie podziękowania.

Tom 1 – „Jaśnie Oświeconemu Xiążęciu Adamowi Czartoryskiemu, Generałowi Ziem Podolskich Cesarsko-Królewskiemu Feldmarszałkowi tudzież Jaśnie Wielmożnemu Józefowi Maksymilianowi z Tęczyna Hrabiemu Ossolińskiemu, Dziedzicowi Woli Mielickiey, Zgorska i t.d. w Gallicyi Wschodniey”
Tom 2 – „Jaśnie Wielmożnemu Jegomości Panu Stanisławowi Hrabi Ordynatowi na Zamościu Zamoyskiemu, Jego Cesarsko-Królewskiey Mości Taynemu Konsyliarzowi i Szamb. Kawalerowi Różnych Orderów”
Tom 3 – „ Jaśnie Wielmożnemu Stanisławowi Kostce Hrabi Potockiemu, Senatorowi Woiewodzie, Prezesowi Rady Stanu i Ministrów, oraz Izby Edukacyi Publiczney, Kommendantowi Generalnemu Korpusów Kadeckich, Członkowi Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk, Kawalerowi Orderów Polskich i Legii Honorowey”
Tom 4 – Jaśnie Oświeconemu Xiążęciu Jmci Adamowi Czartoryskiemu, Taynemu Konsyliarzowi Jego Imperatorskiey Mości Wszech Rossyy, Senatorowi Państwa, Członkowi Rady Monarszey i Rządu Głównego Szkół, Kuratorowi Uniwersytetu Wileńskiego i jego Wydziału, Orderów S. Anny i S. Jana Jerozolimitańskiego Kawalerowi, i t.d.”
Tom 5 – Jaśnie Oświeconemu Xiążęciu Jmci Józefowi Poniatowskiemu, Ministrowi Wojny, Generałowi Dywizyi, Naczelnemu Dowódcy Woysk Polskich, Orderów Wielkiej Wstęgi Legionu Honorowego, Neapolitańskiego, Orła Białego, i Innych Kawalerowi”
Wszystkie tomy zawierają też nazwiska „prenumerantów”, czyli „osób, które skutecznem zbieraniem prenumeraty dzieło to wspierały”.

Drugi tom słownika dedykowany był Stanisławowi Kostce Zamoyskiemu, XII ordynatowi na Zamościu. W zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce znajduje się komplet należący niegdyś do jego syna, Jana Zamoyskiego, który pozyskał go w roku 1819, o czym świadczą podpisy lub inicjały z datą w poszczególnych tomach. Później słownik wzbogacił bibliotekę jego syna, Konstantego Zamoyskiego, I ordynata na Kozłówce.

W muzealnej ekspozycji zaprezentowanych zostanie sześć tomów „Słownika języka polskiego”, z pierwszego wydania, w Warszawie, w latach 1807–1815, oraz dwa tomy wydania drugiego, we Lwowie, z lat 1854–1860, z kozłowieckich zbiorów biblioteki zabytkowej. Pokazane też będą inne publikacje Samuela Bogumiła Lindego, wypożyczone z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie.

Wystawę będzie można zobaczyć podczas zwiedzania ekspozycji wnętrz pałacowych, w Bibliotece, w terminie 8 sierpnia – 4 grudnia 2022 roku.


Podpisy do ilustracji:

1. Plakat wystawy Samuel Bogumił Linde, w 175. rocznicę śmierci autora „Słownika języka polskiego”
2. Giuseppe Landolfi, Miniatura z wizerunkiem Samuela Bogumiła Lindego; Rzym 1818; Wikipedia, domena publiczna
3. Popiersie Samuela Bogumiła Lindego z grobu rodzinnego na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie, odlane według modelu wykonanego przez Jakuba Tatarkiewicza; Wikipedia, domena publiczna
4. Herb Słownik nadany Samuelowi Lindemu wraz z polskim szlachectwem w 1826 roku przez zwierzchnika Królestwa Polskiego cara Mikołaja I, za prace nad słownikiem; Wikipedia, domena publiczna
5. Strona tytułowa pierwszego tomu z podpisem: „Jan Zamoyski 1819” oraz odręcznymi notatkami na stronie przedtytułowej
6. Strona z drugiego tomu „Słownika języka polskiego” z drukowaną dedykacją dla Stanisława Kostki Zamoyskiego
7. Przedmowa autora do drugiego tomu „Słownika języka polskiego” z podziękowaniem dla Stanisława Kostki Zamoyskiego za wsparcie wydania dzieła
8. Pierwsze wydanie „Słownika języka polskiego” w kozłowieckiej bibliotece zabytkowej
9. Pierwsze wydanie „Słownika języka polskiego” w kozłowieckiej bibliotece zabytkowej, fragment oprawy (półskórek), na grzbietach skóra tłoczona i złocona, ze zwięzami introligatorskimi